غرور ملی یا سرمایه ملّی

به قدرش بنازیم یا به هنرش!

خزانه ­ی جواهرات ملی مجموعه­ ای از گرانبهاترین جواهرات جهان است که طی قرون و اعصار مختلف فراهم آمده است. هر قطعه از این جواهرات ذوق و خلاقیت مردم این مرز و بوم را نشان می­دهد.

اهمیت جواهرات موجود در خزانه ­­ی ملّی به ارزش اقتصادی آن محدود نمی­شود، بلکه نمایانگر ذوق و سلیقه ­ی صنعتگران و هنرمندان ایران در دوره­های مختلف تاریخ و نشانه ­ی میراث تاریخی – هنری ماست. این جواهرات برای زمامداران و حاکمان در طول تاریخ حکم زینت و زیور را داشته و بیشتر شکوه و جلال دربار را نشان می­داده است، لیکن پشتوانه ­ی قدرت و ذخیره­ ی خزانه­ ی مملکتی نیز محسوب می­شده است. اطلاعات دقیقی در خصوص کیفیت و کمّیت گنجینه­ی جواهرات در خزانه ی دولتی وجود داشته است و بر اساس نوشته­ های سیاحان خارجی، سلاطین صفوی شروع به جمع­ آوری نفیس ترین گوهرها کرده و حتی کارشناسان دولت صفوی جواهرات را از بازارهای هند، عثمانی و کشورهای اروپایی، مانند فرانسه و ایتالیا می­خریده­اند و به اصفهان، پایتخت حکومت می­ آورده­ اند.

 بنابراین، در پایان سلطنت شاه سلطان حسین و با ورود محمود افغان به ایران، خزانه دولت به وسیله­ ی مهاجمان افغانی پراکنده شد و مقداری از آن­ها که به وسیله­ ی محمود افغان به اشرف افغان منتقل شده بود، پس از ورود شاه طهماسب دوم به همراهی نادر به اصفهان، به چنگ نادر افتاد و از خروج آن­ها از ایران جلوگیری شد. بعداً نادر برای پس گرفتن آن قسمت از جواهرات که به هندوستان رفته بود، نامه ­هایی به دربار هند نوشت، اما جواب نامساعد شنید. پس از لشکرکشی نادر به هند محمدشاه مبالغی نقدی را همراه با جواهر و اسلحه تسلیم نادر کرد. بخشی از اموال و خزاینی که نادر از هندوستان به دست آورده بود، به ایران نرسید و در راه بازگشت به ایران از میان رفت. نادر پس از بازگشت به ایران، مقدار قابل ملاحظه ­ای از جواهر و نوادر را به اسم ارمغان برای امرا، حکام و شاهان ممالک همسایه فرستاد. وی همچنین مقداری از اشیای نفیس و مرصع را به آستان حضرت امام رضا (ع) تقدیم کرد و مقداری را نیز میان سپاه خود تقسیم نمود.

پس از قتل نادر، احمد بیک افغان ابدالی از سرداران نادر، دست به غارت جواهرات خزانه­ ی نادر زد. از جمله ­ی این گوهرها که از ایران خارج شد و هرگز بازنگشت، الماس معروف «کوه نور» بود. این الماس به دست احمد شاه درانی و رنجیت سینگ پنجابی افتاد. با شکست رنجیت سینگ از انگلیس­ها، «کوه نور» به چنگ کمپانی هند شرقی افتاد و در سال 1266 همجری قمری به ملکه ویکتوریا اهدا شد.

در دوران قاجاریه، مجموعه جواهرات جمع ­آوری و ضبط شد و تعدادی از جواهرات بر تاج کیانی، تخت نادری، کره ­ی جواهرنشان و تخت طاووس (تخت خورشید) نصب شد. دو گوهر دیگر که به تدریج به مجموعه اضافه شد، یکی فیروزه بود که از سنگ­های قیمتی ایرانی است و از معادن نیشابور استخراج می­شود و دیگری مروارید که از خلیج فارس صید می ­شد.

خزانه­ ی فعلی جواهرات در سال 1334 خورشیدی ساخته شد و در سال 1339 با تأسیس بانک مرکزی ایران افتتاح گردید و به این بانک سپرده شد. اکنون نیز در صیانت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد.

ارزش و بهای این مجموعه پرسشی است که هیچ کس قادر به پاسخ­گویی بدآن نیست. این مجموعه به دلیل این که با فرهنگ و هنر مردم هنرمند این سرزمین گره خورده بسیار با ارزش است و نمی­توان هیچ بهایی برای آن در نظر گرفت.

نزدیک به 3000 قطعه­ ی بسیار نفیس در خزانه­ ی جواهرات ملّی موجود است که در قالب 36 گنجه دسته­ بندی شده­ اند؛ شامل 35 گنجه در داخل سالن اصلی و یک گنجه در بیرون سالن قرار گرفته است. محتویات این گنجه­ ها به طور عمده شامل انواع زیورآلات تزیینی، انواع تاج و نیم­تاج، انواع جقه (پیش کلاه)، گلدان، سرپوش­های غذا، قلیان، تُنگ­های مینا، شمعدان، فیروزه، شمشیر، خنجر، ساعت، قلمدان، انفیه­ دان، اشیای آراسته به یاقوت و لعل، تفنگ، عصا، مدال، تخت، سنجاق و گل سینه، مروارید و ... است.

نفایسی از قبیل تخت طاووس، میز اهدایی ارامنه و ... پس از پیروزی انقلاب و بر اساس مصوبه­ ی شورای انقلاب به بانک مرکزی منتقل شد و در تمامی این سال­ها بانک مرکزی به خوبی از همه ­ی اقلام موجود نگهداری کرده است.

گنجه ­ی شماره 1

این گنجه شامل قطعاتی است که در داخل کاخ­ها مورد استفاده قرار گرفته است که شامل قلیان، سرپوش­های غذا، گلدان و دیگر اشیای تجمّلی است.

گنجه­ ی شماره­ ی 2

در این گنجه سرپوش­های غذا که همه آراسته به انواع جواهرات است قرار دارند. در این گنجه تنگ مینا که به بهترین شیوه میناکاری شده و دارای عکس­های گل و بوته است نیز وجود دارد که به نوعی از قدیمی­ ترین اشیای موزه است. در قسمت بالای این گنجه نیز عکس چند زن و دختر میناکاری شده است.

گنجه­ های شماره­ی 3

شمعدان طلا که آراسته به لعل، زمرد، یاقوت و شرابه­ های مروارید است و همراه با جفت خود در آیین اسلام در عید نوروز استفاده می­شده، از شاخص ­ترین اشیای گنجه ­ی شماره­ ی 3 است که در دو طرف تخت طاووس قرار می ­گرفته است.

گنجه­ های شماره­ ی4

کوزه­ ی قلیان نارگیلی شکل از تخمِ شترمرغ که حکاکی ظریفی دارد از اشیای مهم گنجه­ ی شماره­ ی 4 است.

گنجه­ ی شماره­ ی 5

در این گنجه رنگ آبی فیروزه چشمان شما را خیره خواهد کرد. جقه یا پیش­کلاه زریه، آراسته به الماس و فیروزه که دو شیر و خورشید در دو سوی آن قرار گرفته است و در بالای آن، نیم­تنه­ ی حکاکی شده و برجسته­ ی ناصرالدین شاه که این حکاکی زیبایی هنر ایران را نشان می­دهد. این جقه توسط نیرالدوله پیشکش شده است.

گنجه­ ی شماره­ ی 6 و 7

این گنجه حاوی تعدادی شمشیر، خنجر جواهرنشان، سر علم عطلا و جقه های بسیار زیبا که همه مرصع به جواهرات است، می­باشد. در گنجه ­ی شماره­ ی 6 شمشیری با غلاف مخمل وجود دارد که به ناصرالدین شاه هدیه شده است.

گنجه­ های شماره ­ی 8 و 9

گنجه ­ی شماره­ ی 8 محتوی ساعت­ها، قوطی­ها و قلمدان­های آراسته به سنگ­های قیمتی است. ساعت زرینی با مینای آبی رنگ و آراسته به الماس در این قفسه­ی شیشه­ای وجود دارد که هدیه­ ی ملکه­ ی انگلستان به ناصرالدین شاه است. در گنجه­ ی شماره­ ی 9 نیز یک تیردان، تعدادی شمشیر، خنجر و سینه­ بند چرمی وجود دارد که همگی آن­ها آراسته به سنگ­های قیمتی هستند.

گنجه­ ی شماره­ ی 10

این گنجه محتوی اشیای زینتی از قبیل سنجاق، گل سینه، بند ساعت، جقه­ ی پیش سری و گل کمر است که اغلب آراسته به الماس هستند.

گنجه­ ی شماره­ ی 11

سرخی این گنجه از لعل و یاقوت­های درون آن است. لعل معروف به «لعل سامری» به وزن 500 قیراط از بزرگ­ترین لعل­های جهان است. همچنین یاقوت خرمایی شکلی به وزن یک صد قیراط در داخل این ویترین قرار دارد.

گنجه­ ی شماره­ ی 12

اشیای این گنجه را اغلب شمشیر، بند شمشیر، یک قبضه تفنگ با قنداق طلای مرصع به گوهر قیمتی و یک جفت قُبُل قبّه تشکیل می­دهد.

گنجه­ ی شماره ­ی 13

شرابه­ های ریزِ مروارید در این گنجه چشمان شما را خیره خواهند کرد. این شرابه­ها 16 کیلوگرم وزن دارند و در گذشته برای زینت تخت از آن­ها استفاده می­شده است.

گنجه­ ی شماره­ ی 14

کره­ ی کوچک رومیزی آراسته به یاقوت و مسکوکات و مدال­های یادبود از اشیای این گنجه هستند. مدال­های مظفرالدین شاه در ضرابخانه­ ی بروکسل که در سال 00 میلادی برای یادبود و بازدید وی از آن ضرابخانه ضرب شده است نیز در این گنجه وجود دارند.

گجه ­ی شماره ­ی 15

در این گنجه جبّه­ی تاج­گذاری رضاخان پهلوی که از ابریشم دست­بافت دوخته شده، قرار دارد. این جبّه در مراسم تاج­گذاری محمدرضا پهلوی در سال 1346 خورشیدی نیز استفاده شد.

گنجه­ ی شماره ­ی 17

تخت داخل این گنجه اگرچه تخت نادری نام دارد، اما ارتباطی با نادرشاه ندارد و دلایل محکمی وجود دارد که این تخت مربوط به فتحعلی شاه است. فتحعلی شاه قصد داشته با ساختن این تخت شکوه و جلال دربار خود را نشان دهد. از این تخت در دو مراسم تاج­گذاری پهلوی نیز استفاده شده است.

گنجه­ ی شماره­ ی 19

این گنجه محتوی کلاه عباس میرزا، سرداری­های مربوط به قاجاریه و از جمله جبه گلابتون و مرواریددوزی شده با حایه منجوق و مرواریددوزی شده و اشیاء دیگر است.

کلاه عباس میرزا، به شکل تاج از پارچه اطلس و مخمل قرمز است که روی آن مرواریددوزی و پولک­دوزی شده است و در بالای آن یک تخمه­ی زمرد درشت با گیلاوی الماس در چنگ طلا نصب شده است.

گنجه ­های شماره­ ی 20 و 21

این گنجه­ ها حاوی نشان­ها و مدال­های مرصع دولت­های خارجی، نشان آراسته به برلیان اهدایی الکساندر دوم به ناصرالدین شاه، قاب قرآن زرین و ساعت شکاری زرین آراسته به الماس مینا، هدیه ­ی ملکه ویکتوریا به ناصرالدین شاه است.

گنجه ­های شماره ­ی 22 و 23

شمشیر، خنجر و گل سینه­ های زرین که در آن­ها ساعت کوچکی نصب شده و کارِ فابرژی­ی معروف است. از اشیای داخل این گنجه­ ها هستند.

گنجه­ ی شماره ­ی 24

تلألوی خاص این گنجه به سبب الماس­های زیبای داخل آن است. وجود بیش از 50 نوع تراش متفاوت الماس، این گنجه را منحصر به فرد می­ کند. چند عدد برلیان رنگی که سه عدد سیاه، یکی قرمز، دو عدد زرد و یکی گل­بهی است. همچنین مجموعه­ی الماس­های زردرنگ نیز در این گنجه قرار دارد.

گنجه­های شماره­ی 25 و 26

قبضه­ی تفنگ و تیرکش آراسته در گنجه­ی 25 قرار دارد و گنجه­ی 26 نیز به جواهرات خاندان پهلوی اختصاص داده شده است.

در سال 1346 خورشیدی از تعدادی از گوهرهای داخل خزانه به مناسبت تاج­گذاری به وسیله­ی جواهرسازان فرانسوی به منظور ساخت جواهرات مورد نیاز خاندان پهلوی استفاده شد.

گنجه­ ی شماره­ ی 27

این گنجه، محتوی سنگ­های بسیار درشت زمرد، از 10 تا 320 قیراطی و نیز تعدادی اشیای آراسته به زمرد است. همچنین تنگ زرین با مینای سبز و آبی و انفیه­دان زمرد بسیار اعلا که از 92 قطعه زمرد خوش­رنگ و صاف تشکیل شده است، از دیگر اشیا این گنجه می­باشد.

گنجه­ ی شماره­ ی 28

سپر ناصرالدین شاه ساخته شده از پوست کرگدن و همچنین شمشیر اهدایی سلطان عثمانی به ناصرالدین شاه در این گنجه خودنمایی می­کند.

گنجه ­ی شماره­ ی 29 و 30

آینه­ی سفری فتحعلی شاه، نیم­تاج اهدایی دولت انگلستان که آراسته به برلیان و زمرد است از اشیای جالب توجه این دو گنجه است.

گنجه­های شماره­ ی 31 و 32

اشیای تجمّلی، قلیان و سرقلیان، سرپوش­های غذا و کارد و دسته­ی کارد، اشیای داخل این گنجه را تشکیل می­دهند.

گنجه­های شماره­ ی 33

این گنجینه، محتوای تعدادی اشیای تجملی تماما آراسته به سنگ های قیمتی است، از قبیل تنگ، آفتابه، لگن، آیینه، قلیان، جاباروتی و کاسه. آفتابه و لگن زرین، آراسته به زمرد، یاقوت و الماس که دور دهانه ی آن آویز مروارید دارد از اشیای بسیار نفیس و جالب توجه موزه است.

گنجه ­ی شماره 34

این گنجه، محتوی تعدادی اشیای تجملی تماماً آراسته به سنگ­های قیمتی است، از قبیل تنگ، آفتابه، لگن، آیینه، قلیان، جاباروتی و کاسه، آفتابه و لگن زرین، راسته به زمرد، یاقوت و الماس که دور دهانه­ی آن آویز مروارید دارد از اشیای بسیار نفیس و جالب توجه موزه است.

الماس معروف دریای نور و الماس کوه نور، ظاهراً به دلیل قرابت نام، پیوسته یک زوج به شمار می­آمده­اند، در حالی که از نظر تراش و رنگ هیچ وجه مشترکی با یکدیگر ندارند. الماس دریای نور، پس از قتل نادرشاه، به نوه­ی او شاهرخ­میرزا رسید، سپس به دست امیر علم خان خزیمه و بعداً به دست لفعلی خان زند افتاد. هنگامی که لطفعلی خان به دست آغا محمد خان قاجار شکست خورد، گوهر یاد شده به گنجینه ­ی جواهرات قاجار منتقل شد.

ناصرالدین شاه معتقد بود که این گوهر یکی از گوهرهای تاج کوروش بوده و خود ناصرالدین شاه نیز بسیار به این گوهر گرانبها علاقه داشت و زمانی آن را به کلاه و گاهی به سینه­ی خود نصب می­کرد. حتی تولیت دریای نور را منصبی مخصوص قرار داد و این افتخار مهم را به اعای و بزرگان کشور محول می­کرد.

دریای نور بعدها داخل موزه­ی دولتی شد و اینک زینت­بخش خزانه­ی جواهرات ملّی است. وزن دریای نور 182 قیراط است. و رنگ آن صورتی است که کمیاب­ترین رنگ الماس است. تاج مورد استفاده­ی رضاخان، جقه­ی نادری و کمربند زرین نیز از دیگر اشیای این گنجه است.

جقه­ی نادری، آراسته به الماس و زمرد، که در وسط آن یک تخمه­ی زمرد دامله درشت خوش­رنگ نصب شده است. در زیر جقه، سه آویز زمرد خوش­رنگ امرودی آویخته شده است. وزن جقه 33 مثقال و 16 نخود است و رضاخان پهلوی گاهی از آن استفاده می­کرد.

گنجه­ ی شماره­ ی 35

تاج مورد استفاده­ ی فرح پهلوی که سال 1346 خورشیدی از میان جواهرات ملّی به وسیله­ی وان کلیف و آرپل ساخته شد در این گنجه قرار دارد.

گنجه­ ی شماره­ ی 36

تاج فتحعلی شاه معروف به تاج کیانی در این گنجه خودنمایی می­کند.

گنجه­ ی شماره­ ی 37

این گنجه کُره­ی جواهرنشان را در خود جای داده است. این کره در سال 1291 هجری قمری، به دستور ناصرالدین شاه، به وسیله گروهی از جواهرسازان ایرانی به سرپرستی ابراهیم مسیحی از جواهرات پیاده­ای که در خزانه موجود بود، ساخته شد. وزن خالص طلای به کار رفته در این کره 34 کیلوگرم و وزن جواهرات آن 3656 گرم است. تعداد کل جواهراتی که در روی کره نصب شده، بالغ بر 51366 قطعه است. پیدا کردن کشورهای مختلف در میان برق سنگ­های گوهرها کار مشکلی است، زیرا به نظر می­آید مهارت سازنده­ی آن در جواهرسازی، بیش از نقشه­کشی بوده است. دریاهای روی کره به وسیله زمرد و خشکی­ها به وسیله­ی یاقوت نشان داده شده است. آسیای جنوب شرقی، ایران و انگلستان با الماس، هندوستان با یاقوت روشن و آفریقای مرکزی و جنوبی با یاقوت کبود مشخص شده است. همچنین خط استوا و دیگر خطوط جغرافیایی با الماس نشان داده شده­اند. قطر کره تقریباً 66 سانتی­متر است و روی پایه­ای که تماماً از طلای آراسته به جواهرات است، قرار دارد.

تخت طاووس (تخت خوشید)

به فرمان فتحعلی شاه در سال 1216 هجری قمری، تختی عظیم و مجلل به مباشرت نظام الدوله محمدحسین خان صدر اصفهانی فرمانروای اصفهان با جواهر و طلای موجود در خزانه ساخته شد و به مناسبت نقش خورشید مرصعی که در صدر تخت تعبیه شده است به نام تخت خورشید معروف گردید. تخت خورشید سال­ها به همان نام نامیده می­شد تا این که فتحعلی شاه با طاووس تاج الدوله ازدواج کرد از همان زمان به مناسبت نام او تخت به نام طاووس مشهور شد.

پس از درگذشت فتحعلی شاه، سال­ها بعد ناصرالدین شاه که در ضبط و ربط جواهر نفایس سلطنتی، عنایت خاص داشت دستور داد تا تخت یاد شده را تعمیر کنند که تغییراتی جزئی در شکل ظاهر آن داده­اند، از جمله اشعاری که مضمون آن­ها کیفیت تعمیر تخت به امر ناصرالدین شاه است، در کتیبه اطراف تخت به خط نستعلیق خوش در مصراع­های مجزا از یکدیگر نصب شده است و پیداست که در تعمیر بعدی آن­ها را در جای خود نشانده­اند، تخت یاد شده تا سال 1360 در تالار کاخ گلستان نگهداری می­شد.

ساعات بازدید موزه جواهرات ملی ایران: بازدید از خزانه جواهرات ملی روزهای شنبه تا سه شنبه از ساعت 14 الی 16:30 امکان پذیر است.
خزانه جواهرات ملی در غیر از ساعات فوق و نیز روزهای چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه و تعطیلات رسمی تعطیل است.
نشانی موزه جواهرات ملی ایران: تهرانپ، خیابان فردوسی، شماره 213، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران خزانه جواهرات ملی
توجه داشته باشید افراد زیر 12 سال اجازه ورود ندارند.
تلفن موزه جواهرات ملی ایران:
021-64463785،64463869،64463870